Πολλοί αναφέρονται συχνά στην έννοια της επικαρπίας ως ένα απλό φαινόμενο που εμφανίζεται συχνά στην καθημερινή ζωή.Είναι όμως έτσι;Η επικαρπία ως δικαίωμα παρουσιάζει αρκετές διαφορές σε σχέση με τα υπόλοιπα (δικαιώματα) που ο ίδιος ο νομοθέτης αφιέρωσε ξεχωριστό κεφάλαιο ώστε να την ρυθμίσει.Παρακάτω θα δούμε πώς μπορείς να συστήσεις έγκυρα επικαρπία,και να γνωρίζεις το νομικό καθεστώς στις σχέσεις σου με τον επικαρπωτή/ψιλό κύριο, σε περίπτωση που είσαι ο ίδιος επικαρπωτής.

1.Τι είναι η επικαρπία;

Ο όρος εννοεί το περιορισμένο εμπράγματο δικαίωμα που επιτρέπει σε κάποιον να χρησιμοποιεί και να αντλεί ωφέλεια από κάποιο πράγμα= να εισπράττει τους πολιτικούς/φυσικούς καρπούς του πράγματος. Είναι σημαντικό ότι η επικαρπία καταλαμβάνει καταρχήν ολόκληρο το πράγμα (εκτός κι αν πρόκειται για επικαρπία σε δικαίωμα όπως θα δούμε παρακάτω), ενώ μπορεί να συμφωνηθεί ότι ο επικαρπωτής θα στερείται ορισμένες εξουσίες σε σχέση με το πράγμα, πχ δεν θα μπορεί να το μεταβιβάζει χωρίς την συναίνεση του ψιλού κυρίου. Άρα, αν έχει παραχωρηθεί η επικαρπία ενός πράγματος σε κάποιο 3^ο πρόσωπο, πλέον η κυριότητα έχει διαιρεθεί νομικά μεταξύ 2 μερών:

• Του ψιλού κυρίου, ο οποίος δικαιούται να ενεργεί ως προς το πράγμα χωρίς να εμποδίζει τον επικαρπωτή από το να ασκεί τις δικές του εξουσίες.
• Του επικαρπωτή, ο οποίος όπως είπαμε, μπορεί να εκμεταλλεύεται το πράγμα, αλλά για να το μεταβιβάσει χρειάζεται την συναίνεση του ψιλού κυρίου.

2.Ποιες είναι οι προϋποθέσεις του νόμου;

Για να συσταθεί έγκυρα επικαρπία πάνω σε ένα πράγμα, ο νόμος αξιώνει να συντρέχουν ορισμένες προϋποθέσεις όπως:

• Αν η επικαρπία συσταθεί με δικαιοπραξία εν ζωή =σύμβαση, τότε, εφόσον πρόκειται για ακίνητο, πρέπει να γίνει συμβολαιογραφικά η μεταβίβαση και να μεταγραφεί, ενώ αν πρόκειται για κινητό πρέπει να παραδοθεί αυτό στον επικαρπωτή.
• Αν η επικαρπία συσταθεί με διαθήκη, τότε και πάλι εφόσον αφορά ακίνητο, θα πρέπει ο κληρονόμος να μεταγράψει στο υποθηκοφυλακείο/Κτηματολόγιο την αποδοχή της κληρονομίας για να αποκτήσει την επικαρπία του ακινήτου.
• Αν η επικαρπία αποκτηθεί με τακτική χρησικτησία, θα πρέπει να συντρέχουν οι προϋποθέσεις αυτής, με έμφαση στον νόμιμο τίτλο.
• Αν η επικαρπία αντίστοιχα αποκτηθεί με τους όρους της έκτακτης χρησικτησίας, χρειάζεται αντίστοιχα να πληρούνται οι αντίστοιχες προϋποθέσεις (επειδή η χρησικτησία έχει αναφερθεί σε προηγούμενη ανάλυση, σε παραπέμπω εκεί για να καταλάβεις το θέμα σε βάθος).

3.Σε τι διαφέρει από τα άλλα δικαιώματα;

Η επικαρπία ως περιορισμένο εμπράγματο δικαίωμα έχει κάποιες ιδιομορφίες, τις οποίες είναι χρήσιμο να γνωρίζουμε για να μην υπάρχουν αμφισβητήσεις. Πιο συγκεκριμένα, η επικαρπία:

• Μπορεί να συσταθεί πάνω σε οποιοδήποτε πράγμα (ακίνητο ή κινητό καθώς και ομάδα πραγμάτων, με εξαίρεση τα κοινόχρηστα πράγματα και τα πράγματα εκτός συναλλαγής).
• Μπορεί να αποκτηθεί και πάνω σε κινητό πράγμα που δεν ανήκει σε εκείνον που παραχωρεί την επικαρπία =μεταβίβαση από μη κύριο, όμως θα πρέπει ο επικαρπωτής να μην γνωρίζει/αγνοεί από βαρεία αμέλεια ότι το πράγμα δεν ανήκει σε εκείνον που του παραχωρεί την επικαρπία.
• Μπορεί να ανήκει σε περισσότερους, οπότε οι μεταξύ τους σχέσεις ρυθμίζονται με βάση τις διατάξεις για την κοινωνία δικαιώματος (=εν αμφιβολία οι μερίδες των επικαρπωτών στο πράγμα είναι καταρχήν ίσες και με βάση αυτές ευθύνονται για τις μεταξύ τους υποχρεώσεις).
• Είναι καταρχήν αμεταβίβαστη, άρα δεν μεταβιβάζεται ούτε κληρονομείται εκτός κι αν έχει συμφωνηθεί το αντίθετο μεταξύ ψιλού κυρίου και επικαρπωτή.
• Μπορεί και νομικό πρόσωπο= μια εταιρία/ένα σωματείο να αποκτήσει επικαρπία πάνω σε ένα πράγμα.
• Ο επικαρπωτής δεν μπορεί να επιβαρύνει το πράγμα με κάποιο επιπλέον εμπράγματο δικαίωμα= δεν μπορεί να παραχωρήσει ‘’υπό-επικαρπία’’ σε κάποιον άλλον.

4.Κι αν ενωθούν η επικαρπία με την ψιλή κυριότητα;

Η ένωση της επικαρπίας με την ψιλή κυριότητα πάνω στο ίδιο πράγμα αποτελεί έναν κλασσικό τρόπο με τον οποίο ΄χάνεται΄ για το μέλλον η επικαρπία. Πλέον, στην ουσία, το ίδιο πρόσωπο είναι ψιλός κύριος και επικαρπωτής στο ίδιο πράγμα=άρα αποκτά πλήρη κυριότητα σε αυτό. Κατά συνέπεια, δικαιούται πλέον να μεταβιβάσει το πράγμα ελεύθερα σε κάποιον άλλον χωρίς να δεσμεύεται από περιορισμούς, ενώ παράλληλα θα δικαιούται να το εκμεταλλεύεται και να αντλεί τα ωφελήματα από αυτό και πάλι ελεύθερα.

Με βάση τα παραπάνω, γίνεται σαφές το εξής σχήμα: επικαρπία+ψιλή κυριότητα=πλήρης κυριότητα, που δεν είναι άλλη από μια κυριότητα, η οποία ασκείται ελεύθερα στο πράγμα δίχως περιορισμούς και χωρίς την απαραίτητη σύμφωνη γνώμη του ψιλού κύριου/επικαρπωτή. Δεν συμβαίνει το ίδιο όταν κάποιος έχει αποκτήσει μόνο την επικαρπία ενός πράγματος, όπου δικαιούται να ενεργεί μόνο μέσα στα όρια της συναίνεσης του ψιλού κυρίου και χωρίς πάντως να θίγει τα συμφέροντα του τελευταίου.

Σημαντικό είναι επίσης, ότι σε περίπτωση που ο επικαρπωτής είχε απαιτήσεις έναντι του ψιλού κυρίου από την μεταξύ τους σχέση, και στην συνέχεια η κυριότητα ενώθηκε στο πρόσωπο του 1^ου, τότε αποσβήνονται αυτές οι απαιτήσεις λόγω σύγχυσης= ουσιαστικά ο επικαρπωτής θα όφειλε χρήματα στον εαυτό του πλέον, πράγμα αδιανόητο νομικά για αυτό και η απαίτηση θεωρείται ότι δεν υπάρχει πλέον.

5.Έχει δικαιώματα ο επικαρπωτής;

Με βάση την σχέση μεταξύ επικαρπωτή και ψιλού κυρίου, γεννιούνται κάποια δικαιώματα υπέρ του 1^ου, τα οποία ασκούνται πάνω στο πράγμα. Τα δικαιώματα αυτά είναι τα εξής:

• Να χρησιμοποιεί το πράγμα (με συνηθισμένο όμως τρόπο και όχι υπερβολικό σε σχέση με αυτό) και να καρπώνεται την ωφέλεια του (πχ ειδικά αν πρόκειται για ακίνητο να εισπράττει τα ενοίκια σε περίπτωση που αυτό είναι μισθωμένο).
• Να ζητήσει από τον ψιλό κύριο να τον διαβεβαιώσει σχετικά με την κατάσταση του πράγματος. Για τον σκοπό αυτόν, μπορούν να χρησιμοποιηθεί πραγματογνώμονας που διορίζεται από το δικαστήριο. Το συγκεκριμένο δικαίωμα ασκείται από τον επικαρπωτή με δικά του έξοδα, ενώ το ίδιο δικαίωμα έχει και ο ψιλός κύριος.
• Να κατέχει το πράγμα και να το νέμεται με διάνοια επικαρπωτή= προστατεύεται και με τις αντίστοιχες αγωγές της νομής/κατοχής.
• Να ζητήσει την σύνταξη απογραφής, εφόσον πρόκειται για ομάδα πραγμάτων στα οποία έχει συσταθεί επικαρπία (πχ αν έχει συσταθεί επικαρπία στα μηχανήματα ενός συνεργείου επισκευής αυτοκινήτων). Και πάλι το σχετικό δικαίωμα θα ασκηθεί με έξοδα του επικαρπωτή.
• Αν ο επικαρπωτής πραγματοποίησε δαπάνες πάνω στο πράγμα(για τις οποίες ο επικαρπωτής δεν είχε υποχρέωση), μπορεί να ζητήσει την απόδοση τους από τον ψιλό κύριο (ή από όποιον ήταν ψιλός κύριος όταν έγιναν οι δαπάνες). Ωστόσο, θα πρέπει να ήταν αναγκαίες οι δαπάνες και όχι υπερβολικές/επωφελείς καθώς οι τελευταίες αναζητούνται μόνο εφόσον ο ψιλός κύριος έγινε πράγματι πλουσιότερος χάρη σε αυτές.
• Αν ο επικαρπωτής είχε προσθέσει κάποιο κατασκεύασμα πάνω στο πράγμα, τότε έχει δικαίωμα να το αφαιρέσει όταν λήξει η επικαρπία και σε περίπτωση που δεν είναι δυνατή η αφαίρεση του, μπορεί να ζητήσει την αξία του σε χρήμα. Σε περίπτωση όμως που το κατασκεύασμα έχει καταστεί συστατικό ενός άλλου, τότε ο επικαρπωτής δεν θα μπορεί να ζητήσει την αφαίρεση του, λόγω του ότι θεωρούνται πλέον ως σύνολο (οικονομικό και νομικό).

6.Και οι υποχρεώσεις του;

Ο επικαρπωτής, εκτός από δικαιώματα, έχει και ορισμένες υποχρεώσεις απέναντι στον ψιλό κύριο, τις οποίες οφείλει να τηρεί προκειμένου να μην του αφαιρεθεί το δικαίωμα της επικαρπίας ή να του απαγορευθεί η άσκηση της. Ειδικότερα, οι υποχρεώσεις του επικαρπωτή είναι οι εξής:

• Να μεταχειρίζεται με επιμέλεια το πράγμα με βάση τον οικονομικό σκοπό του= δεν μπορεί να επιφέρει ουσιώδεις μεταβολές που δεν έχουν καμία σχέση με το είδος του πράγματος.
• Να συντηρεί το πράγμα και να το διατηρεί κατάλληλο για χρήση, ενώ υποχρεούται να πληρώσει τις δαπάνες της επισκευής μόνο αν αυτή οφείλεται στην συνηθισμένη χρήση του πράγματος και όχι σε έκτακτες καταστάσεις.
• Να ειδοποιήσει τον ψιλό κύριο του πράγματος αν το πράγμα υποστεί ξαφνική ζημία/προκύψει ξαφνικός κίνδυνος/κάποιος 3^ος διεκδικεί το πράγμα. Αν ο κύριος δεν λαμβάνει τα μέτρα που αρμόζουν, ο επικαρπωτής μπορεί να τα λάβει με δαπάνη του κυρίου.
• Εφόσον επιβάλλεται από την φύση του πράγματος, ο επικαρπωτής έχει υποχρέωση να ασφαλίζει το πράγμα, για όσο χρόνο διαρκεί η επικαρπία, ενώ αν αυτό ήταν ήδη ασφαλισμένο οφείλει να καταβάλλει τα ασφάλιστρα.
• Να καταβάλλει τα (τακτικά) δημόσια βάρη του πράγματος= δημοτικά τέλη, φόρους όχι όμως αν αυτοί είναι έκτακτοι. Στην περίπτωση που η επικαρπία έχει συσταθεί πάνω σε ενυπόθηκο ακίνητο, ο επικαρπωτής υποχρεούται να καταβάλλει ένα μέρος από τους τόκους του χρέους, το οποίο (χρέος) ασφαλίζει η υποθήκη πάνω στο ακίνητο.
• Αυτονόητα, ο επικαρπωτής υποχρεούται, όταν λήξει η επικαρπία, να αποδώσει το πράγμα στον ψιλό κύριο. Στην περίπτωση που ο επικαρπωτής αρνείται την παράδοση, ο κύριος μπορεί να χρησιμοποιήσει την διεκδικητική αγωγή (που αφορά την κυριότητα του) και την αγωγή της νομής (παρόλο που ο επικαρπωτής έχει δικαίωμα να νέμεται το πράγμα, αν αρνείται να το αποδώσει στον ψιλό κύριο= θεωρείται ότι τον απέβαλε από την νομή και άρα η νομή του είναι επιλήψιμη/παράνομη στο εξής).

7.Πώς αποσβήνεται η επικαρπία;

Προκειμένου να λήξει η νομική σχέση μεταξύ επικαρπωτή-ψιλού κυρίου= να αποσβεσθεί η επικαρπία, απαιτείται να συμβεί τουλάχιστον μια περίπτωση από αυτές που απαριθμεί περιοριστικά ο νόμος. Αυτό σημαίνει ότι μόνοι οι συγκεκριμένοι λόγοι είναι ικανοί να τερματίσουν την επικαρπία και δεν επιτρέπεται να τεθούν και άλλοι από τα μέρη. Οι περιπτώσεις αυτές είναι:

• Αν πεθάνει ο επικαρπωτής ή αν διαλυθεί το νομικό πρόσωπο υπερ του οποίου είχε συσταθεί η επικαρπία. Αυτό όμως ισχύει μόνο εφόσον δεν ορίστηκε διαφορετικά, δηλαδή μπορεί να έχει συμφωνηθεί η επικαρπία να κληρονομηθεί/μεταβιβαστεί σε άλλον μετά τον θάνατο του επικαρπωτή.
• Αν παραιτηθεί ο επικαρπωτής από αυτήν, η οποία παραίτηση πρέπει να γίνει με συμβολαιογραφικό έγγραφο το οποίο θα υποβληθεί σε μεταγραφή εφόσον πρόκειται για επικαρπία ακινήτου. Αντίθετα, αν πρόκειται για επικαρπία σε κινητό πράγμα (πχ ένα ΙΧ αυτοκίνητο), η παραίτηση μπορεί να γίνει και προφορικά.
• Αν ο επικαρπωτής αποκτήσει και την ψιλή κυριότητα του πράγματος, οπότε πλέον θα έχει πλήρη κυριότητα στο πράγμα και άρα θα αποσβεσθεί η επικαρπία του λόγω σύγχυσης (όπως αναλύσαμε και σε προηγούμενη ερώτηση).
• Αν ο επικαρπωτής δεν μπορεί να ασκήσει την επικαρπία για λόγους, οι οποίοι αφορούν τον ίδιο, και οι οποίοι είναι πραγματικοί/νομικοί(πχ το ακίνητο κατασχέθηκε από 3^ο πρόσωπο ή μεταβιβάστηκε σε άλλον).
• Αν καταστραφεί το πράγμα πάνω στο οποίο είχε συσταθεί η επικαρπία, αφού πλέον δεν νοείται και άσκηση της επικαρπίας πάνω σε αυτό.
• Αν ο επικαρπωτής αμελεί να ασκήσει την επικαρπία και τα δικαιώματα που απορρέουν από αυτήν πάνω στο πράγμα, για 20 έτη. Κρίσιμο είναι ότι για να υπολογίσουμε το διάστημα των 20 ετών που αφορά την αχρησία της επικαρπίας, θα πρέπει να γνωρίζουμε πότε αυτή ασκήθηκε για τελευταία φορά από τον επικαρπωτή, αφού από τότε ξεκινάει και η ‘παραγραφή’ των 20 ετών.

8.Επικαρπία συστήνεται μόνο σε πράγμα; Μπορεί να συσταθεί και αλλού;

Για τις ανάγκες των συναλλαγών, ο νόμος δεν αρκέστηκε μόνο στην δυνατότητα σύστασης επικαρπίας πάνω σε πράγμα, αλλά προέβλεψε και άλλες μορφές σύστασης επικαρπίας.

Έτσι, επικαρπία μπορεί να συσταθεί πάνω σε ανώνυμους τίτλους (γραμμάτια εις διαταγήν, φορτωτικές, συναλλαγματικές κλπ.) Αλλά εφόσον κάποιος θέλει να αποκτήσει τέτοιου είδους επικαρπία, θα πρέπει προηγουμένως να δώσει κάποια εξασφάλιση στον ψιλό κύριο =να παραχωρήσει ενέχυρο/υποθήκη/να βρει κάποιον εγγυητή. Αν όμως πρόκειται για μερισματόγραφα/τοκομερίδια, τότε ο επικαρπωτής δεν υποχρεούται να παρέχει ασφάλεια. Τέλος, κρίσιμο, ειδικά όσον αφορά τις εταιρίες, είναι ότι εκείνος που έχει την επικαρπία μετοχών εταιρίας έχει το δικαίωμα να μετέχει στις γενικές συνελεύσεις της εταιρίας =να ψηφίζει και να λαμβάνει αποφάσεις εφόσον δεν ορίζει διαφορετικά το καταστατικό.

Παράλληλα, επικαρπία μπορεί να συσταθεί πάνω σε ένα ξένο δικαίωμα, το οποίο όμως θα πρέπει να παρέχει κάποια ωφέλεια=να έχει περιουσιακό χαρακτήρα και να μπορεί να μεταβιβαστεί. Από τα παραπάνω, προκύπτει ότι δεν μπορεί να συσταθεί επικαρπία πάνω σε δικαιώματα καθαρά προσωποπαγή όπως το δικαίωμα του μέλους ενός σωματείου, ή σε ένα δικαίωμα που είναι ακατάσχετο όπως ο μισθός του εργαζομένου μέχρι του ποσού περίπου των 1.250 ευρώ, ή όταν πρόκειται για πραγματικές δουλείες (όπως η δουλεία ενός κυρίου ακινήτου να ανέχεται το πέρασμα του άλλου μέσω αυτού).

Τέλος, επικαρπία συστήνεται και πάνω σε μια απαίτηση (πχ η απαίτηση του πωλητή έναντι του αγοραστή ώστε ο 2^ος να καταβάλλει στον 1^ο το τίμημα από την σύμβαση πώλησης). Σημαντική, εδώ, είναι η διάκριση μεταξύ χρηματικής και μη χρηματικής απαίτησης, καθώς στην 1^η περίπτωση ο επικαρπωτής πρέπει να συμπράξει με τον δανειστή για να την εισπράξουν και οι 2 μαζί από τον οφειλέτη, ενώ στην 2^η περίπτωση ο επικαρπωτής μπορεί να την εισπράξει και μόνος του. Σε περίπτωση ακόμη που ο δανειστής μεταβιβάσει την απαίτηση του έναντι του οφειλέτη σε άλλο πρόσωπο, τότε η απαίτηση θα είναι βεβαρημένη με την επικαρπία και άρα ο επικαρπωτής δεν χάνει τα δικαιώματα του.

9.Κατάσχεται η επικαρπία;

Η επικαρπία, ως περιορισμένο εμπράγματο δικαίωμα, μπορεί να κατασχεθεί στα χέρια του δικαιούχου της από κάποιον δανειστή του. Άλλο βέβαια είναι το θέμα ότι ως ειδικό περιουσιακό στοιχείο, η επικαρπία θα κατασχεθεί με ξεχωριστή διαδικασία= δεν πλειστηριάζεται όπως τα κινητά και τα ακίνητα με τους συνηθισμένους τρόπους.

Εκτός αυτού, η επικαρπία εφόσον δεν ορίστηκε κάτι διαφορετικό είναι αμεταβίβαστη. Πολλοί μπερδεύουν αυτό το σημείο του νόμου με το αν η επικαρπία κατάσχεται ή όχι. Από πουθενά όμως δεν προκύπτει ότι αν η επικαρπία είναι αμεταβίβαστη, άρα δεν κατάσχεται. Αντίθετα, η επικαρπία πάντοτε μπορεί να κατασχεθεί αδιάφορα του αν είναι δυνατή ή όχι η μεταβίβαση της.

10.Μπορώ να ΄αφήσω΄ στο παιδί μου την επικαρπία του ακινήτου;

Είναι πολύ συνηθισμένο φαινόμενο στην Ελλάδα, οι γονείς να καθιστούν τα παιδιά τους κληρονόμους σε κάποιο ακίνητο. Για λόγους όμως οικονομικής ενότητας της κληρονομιαίας περιουσίας, συχνά ‘αφήνουν’ την ψιλή κυριότητα του ακινήτου στο ένα παιδί και καθιστούν το άλλο επικαρπωτή στο ακίνητο. Το ίδιο σενάριο υπάρχει με τον γονέα να διατηρεί την επικαρπία του ακινήτου και να παραχωρεί στο παιδί του την ψιλή κυριότητα. Είναι όμως νόμιμη μια τέτοια ενέργεια;

• Τα ελληνικά δικαστήρια στην πλειοψηφία τους δέχονται ως έγκυρη μια διαθήκη που περιέχει έναν όρο με αυτό το περιεχόμενο (Μόνο με διαθήκη μπορεί κάποιος να παραχωρήσει την επικαρπία του ακινήτου στο παιδί του μέσω κληρονομίας!)
• Εξαίρεση αποτελούν οι περιπτώσεις όπου με το να παραχωρήσει ο γονέας την επικαρπία του ακινήτου στο ένα παιδί του, προσβάλλει ταυτόχρονα την νόμιμη μοίρα του άλλου τέκνου/κάποιου άλλου συγγενή και σε αυτήν την περίπτωση, η επικαρπία θα μειωθεί στο αντίστοιχο μέτρο ώστε να μην προκαλεί προσβολή της νόμιμης μοίρας.
• Για να μπορέσει η επικαρπία να αποτελέσει αντικείμενο κληρονομίας, θα πρέπει προηγουμένως κατά την σύσταση της να έχει οριστεί ως μεταβιβαστή (απλά μπορεί να αναγραφεί ένας σχετικός όρος στο αρχικό συμβόλαιο)
• Άλλο πράγμα είναι η δυνατότητα μεταβίβασης του δικαιώματος της επικαρπίας συνολικά και ολικά και άλλο η μεταβίβαση της άσκησης της επικαρπίας (είναι πάντοτε ελεύθερα μεταβιβαστή άλλα μόνο για 10 έτη το πολύ).
• Το (νομικό και οικονομικό) μειονέκτημα αυτής της κατάστασης είναι ότι σε καμία περίπτωση δεν θα μπορεί το ακίνητο να μεταβιβαστεί εφόσον δεν συμφωνούν μεταξύ τους επικαρπωτής-ψιλός κύριος, πράγμα όχι σπάνιο στις σχέσεις μεταξύ των κληρονομουμένων, για αυτό και μια τέτοια κίνηση πρέπει να είναι αποτέλεσμα ώριμης σκέψης.

 

Όσα αναφέρονται παραπάνω δεν αποτελούν νομικές συμβουλές και ουδεμία ευθύνη φέρεται για αυτές.Για περισσότερες πληροφορίες,επικοινωνήστε μαζί μας.